Lượng tăng, giá giảm
Theo thống kê sơ bộ của Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (NN&PTNT), tính đến 20/12/2009, tổng kim ngạch xuất khẩu các mặt hàng nông, lâm, thuỷ sản ước đạt khoảng 15 tỷ USD, trong đó nông sản đạt trên 8 tỷ USD, thuỷ sản trên 4 tỷ USD, lâm sản trên 2 tỷ USD...
Có thể nói, tổng thể “bức tranh” xuất khẩu nông sản năm2009 là sự đan xen giữa các “gam màu” sáng tối, đó là bên cạnh sự vượt trội về lượng của một số mặt hàng (đơn cử như gạo, xuất khẩu trong 11 tháng đã vượt hơn cả năm 2008), là sự sụt giảm đáng kể về kim ngạch của nhóm hàng nông sản chủ lực.
Đây là lý do xuất khẩu năm 2009 tăng mạnh về lượng, nhưng giá trị kim ngạch tăng không tương xứng.
Năm 2009, những mặt hàng có kim ngạch xuất khẩu lớn đều giảm như gạo, thuỷ sản, đồ gỗ, cao su.
Một số mặt hàng có mức tăng đột biến so với năm 2008 (như hạt điều đạt kim ngạch 850 triệu USD, rau quả ước đạt 350 triệu USD, chè ước đạt 180 triệu USD, đáng chú ý là mặt hàng sắn xuất khẩu đạt kỷ lục với giá trị kim ngạch đạt 800 triệu USD...). Tuy nhiên, do đây là nhóm hàng chiếm tỷ trọng thấp trong xuất khẩu nông sản, nên mức tăng không bù được cho sự sụt giảm của nhóm hàng nông sản chính.
Theo nhận định, nguyên nhân chính khiến giá nông sản trên thị trường giảm sút là do sức cầu sụt giảm tại các thị trường chủ lực.
Theo Hiệp hội Cao su Việt Nam (VRA), lượng cao su xuất khẩu năm 2009 ước đạt 650.000 tấn, tăng 5.000 tấn so với năm 2008, nhưng trị giá chỉ đạt khoảng 1,2 tỷ USD, giảm trên 300 triệu USD so với năm ngoái (năm 2008, Việt Nam xuất 645.000 tấn cao su với kim ngạch đạt 1,57 tỷ USD).
Theo bà Trần Thúy Hoa, Tổng thư ký VRA, trong 10 tháng đầu năm, cao su xuất khẩu mặc dù tăng tới 2,5% về lượng (đạt 539.000 tấn) nhưng kim ngạch chỉ đạt 823 triệu USD, giảm gần một nửa so với cùng kỳ năm 2008.
Tương tự như cao su, kim ngạch xuất khẩu cà phê cũng sụt giảm mạnh. Chủ tịch Hiệp hội Cà phê ca cao Việt Nam (VICOFA) Lương Văn Tự cho biết, khối lượng xuất khẩu năm 2009 là trên 1 triệu tấn nhưng giá trị kim ngạch chỉ đạt 1,8 tỷ USD, trong khi đó, lượng xuất khẩu của năm 2008 chỉ 1 triệu tấn, nhưng kim ngạch đạt tới 2,2 tỷ USD.
Mặc dù kim ngạch xuất khẩu mặt hàng chè năm 2009 tăng khoảng 40 triệu USD so với năm 2008, nhưng theo đánh giá của ông Nguyễn Kim Phong, Chủ tịch Hiệp hội Chè Việt Nam (Vitas), sự tăng này chủ yếu do lượng xuất khẩu tăng, không phải do cải thiện về giá (giá chè xuất khẩu của Việt Nam chỉ bằng 1/2 của thế giới, trung bình 1,1 USD/kg trong khi của thế giới vào khoảng 2,2 USD/kg).
Nền kinh tế thế giới suy thoái khiến sức cầu của các thị trường nhập khẩu giảm. Điều này đã tác động đến giá của hầu hết các mặt hàng nông, lâm sản xuất khẩu. Đồ gỗ xuất khẩu cũng không tránh khỏi tác động đó.
Ông Nguyễn Tôn Quyền, Phó chủ tịch kiêm Tổng thư ký Hiệp hội Gỗ và Lâm sản Việt Nam cho biết, năm 2009 sức mua của thị trường EU giảm khoảng 30%, Mỹ giảm 10% so với năm 2008. Một yếu tố khác khiến kim ngạch xuất khẩu gỗ giảm là giá trị các hợp đồng xuất khẩu đều giảm 10% theo yêu cầu của các nhà nhập khẩu.
Theo ông Quyền, tổng kim ngạch xuất khẩu đồ gỗ của cả năm 2009 ước đạt xấp xỉ 2,8 tỷ USD (bằng năm 2008). Sở dĩ đạt được con số này là do xuất khẩu tăng ở nhóm hàng lâm sản ngoài gỗ và gỗ chế biến, trong khi đồ gỗ nội thất và trang trí giảm mạnh...
Sự tăng giá trở lại của một số mặt hàng nông sản từ đầu tháng 11 đã góp phần tăng kim ngạch xuất khẩu của nhóm hàng nông, lâm, thuỷ sản xuất khẩu tới hàng triệu USD, như gạo tăng 200 USD/tấn, cao su tăng trên 200 USD/tấn, hồ tiêu tăng từ 39-180 USD/tấn... mặc dù vậy, song vẫn thấp hơn nhiều so năm 2008. Cụ thể, giá cà phê thấp hơn 600 USD/tấn; giá cao su thấp hơn 1.000 USD/tấn; giá gạo thấp hơn 204 USD/tấn... so với năm trước.
Chất lượng là then chốt
Lãnh đạo Bộ NN&PTNT nhận định, năm 2010 xuất khẩu nông lâm thuỷ sản sẽ trở nên khó khăn hơn, do không chỉ chịu tác động từ xu hướng siết chặt chất lượng, an toàn vệ sinh thực phẩm của các thị trường nhập khẩu, mà còn do các quy định, đạo luật mới sẽ bắt đầu có hiệu lực thi hành.
Trong bối cảnh đó, sự thiếu ổn định về chất lượng một số mặt hàng nông, lâm thuỷ sản của Việt Nam khiến cho mối lo ngại về nguy cơ mất thị trường càng trở nên căng thẳng.
Theo ông Quyền, đạo luật “Sử dụng sản phẩm an toàn” của Hoa Kỳ quy định cực kỳ khắt khe, chẳng hạn như cấm 200 hoá chất không được sử dụng trong các loại vải, trong khi các DN đồ gỗ sử dụng rất nhiều vải đối với các sản phẩm xuất sang Hoa Kỳ, nhưng lại rất “lơ mơ” về quy định.
Đạo luật FLEGT của EU (có hiệu lực từ 2011) quy định, tất cả các chuyến hàng gỗ xuất khẩu vào thị trường EU chỉ được cơ quan thẩm quyền cấp phép sau khi kiểm tra nguồn gốc xuất xứ .
Đây là một khó khăn rất lớn đối với ngành gỗ Việt Nam bởi không phải quốc gia, vùng lãnh thổ nào bán gỗ cho Việt Nam cũng thực hiện đầy đủ những quy định, trong khi việc nhập khẩu nguyên liệu của các DN Việt Nam lại vô cùng phức tạp.
Ông Nguyễn Hữu Dũng, Phó chủ tịch thường trực Hiệp hội Chế biến và xuất khẩu thuỷ sản Việt Nam (VASEP) cho biết, ngoài việc phải đương đầu với các hành vi cạnh tranh không lành mạnh, các vụ kiện chống phá giá, thuỷ sản Việt Nam còn gặp khó khăn lớn vì vấp đạo luật Farm Bill của Mỹ.
Bên cạnh đó, là quy định IUU có hiệu lực từ 1/1/2010, bắt buộc mỗi lô hàng thuỷ sản xuất khẩu sang EU phải tuân thủ quy định về khai thác hợp pháp, đó là phải có cam kết của nhà máy chế biến về nguồn gốc sản phẩm, Giấy chứng nhận khai thác, bản sao giấy chứng nhận khai thác. Các giấy tờ này phải được cơ quan có thẩm quyền nước nhập khẩu xét duyệt trước khi hàng về đến cửa khẩu của nước đó.
Thứ trưởng Bộ NN&PTNT Lương Lê Phương khẳng định, các mặt hàng nông, lâm thuỷ sản xuất khẩu của Việt Nam sẽ khó bứt phá, nếu không nâng cao chất lượng. Theo ông Phương, để đáp ứng các quy định quốc tế, cần có các chính sách đồng bộ nhằm giải quyết dứt điểm tình trạng sản xuất manh mún, công nghệ chế biến thô sơ, mối quan hệ phức tạp giữa sản xuất-thu mua, năng lực chế biến và khả năng cung ứng nguyên liệu, ý thức của DN, người sản xuất...
“Để làm được việc này, cần hoàn thiện về khung pháp lý, chính sách hỗ trợ cho các DN, đặc biệt là tăng cường kết nối giữa cộng đồng các DN, hiệp hội, cơ quan chính sách...”, ông Phương nói.
