Wirecard, công ty công nghệ tài chính (fintech) từng có vốn hóa lớn nhất châu Âu, đã đệ đơn xin phá sản ngày 25/6/2020, chỉ vài ngày sau tin tức lượng tiền mặt 1,9 tỷ euro (khoảng 2,1 tỷ USD) đã “biến mất” khỏi bảng cân đối kế toán của công ty. Hai ngân hàng Phillippines mà Wirecard cho biết đang gửi số tiền này ở đó đã khẳng định là họ chưa bao giờ nhận số tiền đó.
Những hoạt động sáp nhập, con số kế toán đáng nghi ngờ của Wirecard và số tiền mặt 1,9 tỷ euro không cánh mà bay
Wirecard là một công ty công nghệ mới thành lập từ năm 1999, nhưng lại nghiễm nhiên nằm trong số những công ty có giá trị vốn hóa thị trường lớn nhất của Đức. Công ty này đã lần lượt vượt qua các ngân hàng lâu đời Commerzbank và Deutsche Bank về vốn hóa, thậm chí đẩy Commerzbank ra khỏi bộ chỉ số DAX của Đức. Với dân công nghệ và giới tài chính Đức, Wirecard là một niềm tự hào.
Mảng kinh doanh chính của Wirecard là cung cấp dịch vụ thanh toán trực tuyến và mạng di động và không ngừng đẩy mạnh mở rộng thị trường trong mấy năm qua, tỏ rõ tham vọng “đánh chiếm” thị trường châu Á qua nhiều thương vụ sáp nhập. Từ năm 2010, Wirecard đã tiến hành một loạt hoạt động thâu tóm các công ty công nghệ thanh toán vô danh ở châu Á, trong đó có những giao dịch bị Financial Times nghi ngờ.
Trong năm 2015, Financial Times đã bày tỏ những nghi ngờ với số liệu kế toán và tăng trưởng doanh thu của Wirecard. Tờ báo này đã đăng một loạt bài điều tra với tên gọi “House of Wirecard” (chơi chữ từ loạt phim truyền hình nổi tiếng “House of Cards” mà diễn viên tai tiếng Kevin Spacey đóng vai chính).
Đáng chú ý trong loạt bài này, Financial Times đã nêu ra nghi ngờ có một “lỗ hổng” 250 triệu euro dưới dạng các khoản phải thu trên bảng cân đối kế toán của Wirecard. Số tiền đó bằng đúng lợi nhuận 2012-2015 của Wirecard.
Dân trong nghề kế toán và phân tích tài chính đều hiểu đây là một khoản mục rất “ảo diệu”, và có thể đi về số không rất dễ dàng nếu khoản phải thu không thể thu được. Trong rất nhiều vụ việc bê bối kế toán, khi kiểm toán viên cho rằng các khoản phải thu này không thể thu được, nó sẽ được ghi giảm trừ (written down), nghĩa là doanh số và lợi nhuận quá khứ cũng bị ghi giảm theo. Và tất nhiên là tổng tài sản của công ty cũng bị “hô biến” một cái, giảm đi vài trăm triệu euro.
Sau đó, trong năm 2016 đã có một loạt phân tích nặc danh của những người tự xưng là đang bán khống Wirecard cáo buộc công ty này thổi phồng số liệu doanh thu và tiến hành rửa tiền.
Tuy nhiên, cổ phiếu Wirecard được thổi một luồng gió mới vào năm 2017 khi công ty kiểm toán Ernts and Young (EY) công bố báo cáo kiểm toán cho thấy không có những sai sót trọng yếu trong báo cáo của công ty - mà giới tài chính đôi khi gọi dân dã là báo cáo “sạch” (clean audit). Giá cổ phiếu công ty tăng 2 lần khi niềm tin vào số liệu kế toán quay lại và công ty lại tiếp tục công bố doanh thu tăng mạnh.
Năm 2018, công ty tiếp tục bị nghi ngờ là đã thực hiện một loạt hoạt động chuyển doanh thu qua lại thông qua các chi nhánh ở châu Á để thổi phồng doanh thu. Nhưng rồi những nghi ngờ này lại rơi vào quên lãng sau khi công ty công bố có hơn 250.000 đối tác thanh toán trên toàn cầu, trong đó có những công ty lớn của Đức như Lidl, Aldi và hơn 100 hãng hàng không. Có những hãng lớn như FedEx và KLM cũng gia nhập nhóm khách hàng này không lâu sau đó.
Markus Braun, CEO của công ty và trước đó làm trong bộ phận tư vấn của KPMG, hứa hẹn doanh thu và lợi nhuận sẽ tăng 2 lần sau 2 năm. Vào thời điểm tháng 9/2018, ông ta sở hữu số cổ phiếu trị giá tới 1,6 tỷ euro của Wirecard. Giá trị thị trường của công ty này lúc đó khoảng 24 tỷ euro, là một trong những công ty công nghệ tài chính có giá trị thị trường lớn nhất toàn cầu. Giá cổ phiếu công ty tăng lên trên 190 euro/cổ phiếu.
Năm 2019, Financial Times tiếp tục theo đuổi những nghi vấn về hoạt động kinh doanh của Wirecard sau khi nhận được thông tin là có những khuất tất trong số liệu doanh thu ở Singapore. Trong khi cảnh sát Singapore tiến hành điều tra công ty con của Wirecard ở nước này, cơ quan quản lý tài chính của Đức là BaFin lại cấm bán Wirecard, không tiến hành điều tra công ty này và tuyên bố rằng Wirecard “quan trọng với nền kinh tế” và tốc độ giảm giá cổ phiếu của Wirecard (giảm từ đỉnh 190 euro xuống 100 euro) “tạo ra nguy cơ nghiêm trọng với nền kinh tế”.
Financial Times không chịu bỏ qua, lại tiếp tục theo đuổi đến tận Phillippines và tìm đến một vài “đối tác thanh toán lớn” của Wirecard. Họ cho biết họ phát hiện ra trụ sở của một công ty thanh toán toàn cầu và là đối tác lớn của Wirecard thật ra chỉ là gia đình ngư dân bình thường và chẳng biết gì về thanh toán toàn cầu.
Wirecard kiện cả Financial Times và cơ quan quản lý Singapore vì đã điều tra hoạt động kinh doanh của họ.
Tháng 4/2019, Financial Times tiếp tục đưa ra nhiều nghi vấn với hoạt động kinh doanh của Wirecard ở Singapore, Phillippines và Dubai – những khu vực đem lại lợi nhuận chính của Wirecard. Tờ này sau đó cũng nghi ngờ Wirecard đã thổi phồng số liệu doanh thu và lợi nhuận ở Dubai và Ireland. CEO của Wirecard Marcus Braun bảo những số liệu này là “rác rưởi” trong một buổi họp báo.
Sau đó thì EY cũng xác nhận báo cáo tài chính của Wirecard năm 2018 dù có một số ngoại trừ liên quan đến trường hợp của Singapore. Tuy nhiên, trước sức ép của cổ đông, Wirecard phải chấp nhận yêu cầu một công ty kiểm toán khác là KPMG tiến hành “kiểm toán đặc biệt”, bao gồm các hoạt động kế toán pháp chứng (forensic accounting) để khẳng định lại là có những hoạt động lừa đảo và thổi phồng số liệu kế toán của Wirecard không.
Tháng 4/2020, KPMG công bố báo cáo cho biết công ty không thể xác nhận được các giao dịch liên quan đến phần lớn doanh thu và lợi nhuận Wirecard công bố từ năm 2016-2018 là trung thực. Công ty kiểm toán này cũng không thể xác định được số dư tiền mặt 1 tỷ euro của Wirecard đang tồn tại hay không.
EY trì hoãn ký báo cáo kiểm toán của Wirecard.
Ngày 18/6/2020, Wirecard công bố có khoảng 1,9 tỷ euro tiền mặt “mất tích”.
Ngày 23/6, CEO Wirecard Marcus Braun bị bắt và ngày 25/6/2020, Wirecard nộp đơn xin phá sản.
Cú sốc với giới kiểm toán: EY không xác nhận số dư tiền mặt của Wirecard với ngân hàng trong giai đoạn 2016-2018
Ban đầu, giới kế toán và kiểm toán tranh cãi với nhau về trách nhiệm kiểm toán của EY khi tin 1,9 tỷ euro của Wirecard không cánh mà bay.
Một người bạn làm việc trong lĩnh vực tài chính của người viết cho rằng có thể Wirecard đã mở nhiều tài khoản và thông đồng với ngân hàng để che giấu kiểm toán của EY.
KPMG điều tra Wirecard, cuối cùng họ chỉ có thể nói là họ không tìm ra đủ bằng chứng để xác nhận số liệu doanh thu, lợi nhuận và số dư tiền mặt của Wirecard mà thôi.
Như vậy thì EY không có lỗi nếu đã kiểm tra trực tiếp với ngân hàng và xác nhận số dư tiền mặt của Wirecard. Lỗi khi đó là do hành vi che giấu của nhân viên ngân hàng, thông đồng với ai đó ở Wirecard qua mặt kiểm toán.
Công ty kiểm toán chỉ làm đúng quy trình của mình, và dịch vụ kiểm toán không bao gồm hoạt động điều tra để phát hiện gian lận như dịch vụ kế toán pháp chứng của KPMG tiến hành sau đó. Điều này là hợp lý, và trách nhiệm của dịch vụ kiểm toán là có giới hạn, xác nhận công ty thực thi những chính sách kế toán theo đúng chuẩn mực kế toán và những số liệu ghi nhận về doanh thu, tài sản là có bằng chứng đáng tin cậy, chứ không bao hàm phát hiện gian lận như công chúng vẫn nghĩ.
Ngay cả với kế toán pháp chứng, công ty kiểm toán cũng gặp nhiều giới hạn, không được tiến hành một số lớn hoạt động điều tra người khác như cơ quan công quyền. Như trường hợp KPMG điều tra Wirecard, cuối cùng họ chỉ có thể nói là họ không tìm ra đủ bằng chứng để xác nhận số liệu doanh thu, lợi nhuận và số dư tiền mặt của Wirecard mà thôi.
Thế nhưng, một đồng nghiệp đã về hưu của người viết, chuyên nghiên cứu về các vụ bê bối kế toán, cho rằng báo cáo của KPMG cho thấy EY đã phần nào tắc trách. Vì chuyện đơn giản như tiền mặt thì khi KPMG đã phát hiện khuất tất thì EY, cho dù là chỉ tiến hành dịch vụ kiểm toán chứ không phải kế toán pháp chứng, cũng phải cảm thấy có gì bất ổn chứ, không thể ký báo cáo kiểm toán “sạch” được.
Và ông đã đúng. Ngày 26/6/2020, nhiều tờ báo đã đăng tin là EY không trực tiếp xác nhận với ngân hàng OCBC của Singapore về việc Wirecard cho rằng đang có một lượng tiền mặt lớn gửi ở ngân hàng này. Thay vào đó, EY chỉ dựa vào tài liệu và các ảnh chụp màn hình mà một bên thứ ba và chính bản thân Wirecard cung cấp để rồi xác nhận Wirecard có số tiền này. Và đây là sự việc xảy ra liên tục từ 2016 đến 2018.
OCBC sau đó xác nhận là chưa từng nhận được yêu cầu của EY để xác nhận số dư của Wirecard từ 2016 đến 2018.
Thông tin này là một cú sốc với giới kiểm toán toàn cầu. Bởi vì xác nhận trực tiếp với ngân hàng thay vì dựa vào thông tin của công ty cung cấp là bước cơ bản của kiểm toán số dư tiền mặt. Một chuyên gia kiểm toán phát biểu với Financial Times là xác nhận độc lập số dư ngân hàng là bước cơ bản của bất kỳ ai mới vào nghề kiểm toán.
EY đang đứng trước rất nhiều cáo buộc đã tắc trách trong kiểm toán Wirecard và một số nhà đầu tư của Wirecard đang bắt đầu tiến trình tố tụng để kiện công ty này.
Những câu hỏi với chất lượng kiểm toán và quản trị công ty công nghệ
Bạn tôi làm việc cho một quỹ đầu tư tài chính chuyên đầu tư vào công ty công nghệ từng chia sẻ nhiều công ty công nghệ đó cho thấy một văn hóa rất trịch thượng, cho mình là nhất, và do đó anh cảm thấy họ hoàn toàn có thể lừa gạt cổ đông. Bất kể các quỹ đầu tư có thể làm bao nhiêu hoạt động soát xét, kiểm tra trước khi đầu tư, vẫn có thể có những lỗ hổng vì những công ty công nghệ này vốn dĩ không có hệ thống kế toán, quản trị hoàn thiện.
"Thẩm định chuyên sâu (Due Diligence) doanh nghiệp thì quỹ nào cũng làm, nhưng “bẫy” vẫn đạp trúng thôi", bạn tôi chia sẻ. Người ta đã muốn lừa thì không dễ gì tìm được, nhất là với những công ty “bí hiểm” rằng công nghệ của tôi là nhất.
Thế nên, chuyện công ty công nghệ có bê bối kế toán là thường. Nhưng Wirecard không đơn giản chỉ là một công ty công nghệ như một startup mới toanh. Đó là một công ty thành lập từ 1999 và đã có vốn hóa vượt qua Ngân hàng Deutsche Bank của Đức, một trong những ngân hàng được xếp vào loại có thể tạo rủi ro hệ thống cho toàn châu Âu nếu sụp đổ. Với quy mô như vậy, là một công ty niêm yết 24 tỷ euro, người ta nên có một hệ thống quản trị công ty và kế toán hoàn thiện hơn.
Vấn đề trong tình huống của Wirecard đặt ra nhiều câu hỏi.
Thứ nhất, hội đồng quản trị của Wirecard đã làm gì để cho các số liệu và hoạt động kinh doanh nhảy múa trước mắt họ như vậy? Dù gì kiểm toán độc lập cũng là “người ngoài”, nhưng chả lẽ những “người trong cuộc” lại không nghe, không hay biết gì về những khuất tất của công ty.
Hệ thống kiểm soát nội bộ công ty đã vận hành ra sao mà để một gia đình ngư dân ở Phillippines được phù phép trở thành một đối tác lớn, là công ty thanh toán quốc tế. Dân kiểm toán vẫn hay nói nếu công ty cố tình che giấu thì kiểm toán khó mà tìm ra cái họ muốn giấu lắm.
Vẫn biết là như thế. Nhưng lần này, EY “xui” ở chỗ là bê bối này vỡ ra lại làm người ta “sốc” ở chỗ ngay cả những khâu kiểm toán cơ bản thì công ty cũng tắc trách. Đúng là dù công ty kiểm toán làm đúng trách nhiệm có khi cũng không phát hiện ra gian lận nếu Wirecard cố tình “đi đêm” với vài nhân viên ngân hàng để tạo ra số dư giả tạo, điều mà người viết từng được nhiều người quen kể. Thế nhưng lần này thì Wirecard còn chẳng cần làm thế, công ty kiểm toán đã không phát hiện ra rồi.
Có người đã thắc mắc là vì sao bốn công ty lớn nhất (Big 4) của ngành kiểm toán vẫn tồn tại trong khi năm nào cũng đầy bê bối về tài chính được phát hiện. Sau rất nhiều trao đổi với chuyên gia trong lĩnh vực này, người viết rút ra một kết luận cá nhân: vì chẳng ai dám ra vỗ ngực nói là làm tốt hơn họ, sẽ không mắc sai lầm như họ.
Một người bạn của người viết xưa nay vẫn thông cảm với giới kiểm toán vì anh nói cùng làm trong công ty kiểm toán, nhưng mảng kiểm toán xưa nay vẫn là “làm nhiều, tiền ít, áp lực cao” so với những người làm kế toán pháp chứng hay tư vấn phát hành nợ và cổ phiếu.
Lợi nhuận mảng kiểm toán thấp, bị o ép đến không thể thở nổi là điều mà người viết cũng nghe khi dự nhiều hội thảo của tổ chức kế toán ICAEW ở Anh. Cơ bản, mảng kiểm toán là mảng không đem lại tăng trưởng doanh thu và lợi nhuận cho các công ty lớn so với những mảng dịch vụ khác. Vậy thì chất lượng kiểm toán đi xuống cũng không khó hiểu.
Có nhiều người đã đề nghị nên đưa mảng kiểm toán cho tổ chức công thực hiện hoặc chia nhỏ công ty kiểm toán ra thành các công ty nhỏ, thực hiện cố vấn và kiểm toán độc lập nhau. Thế nhưng chia nhỏ ra hay dùng tổ chức công kiểm toán thì nguồn lực sẽ giới hạn, làm sao đảm bảo có thể kiểm được những tình huống ở những công ty vô cùng phức tạp, thực hiện hàng nghìn giao dịch phái sinh một ngày như ngân hàng? Và nếu không có nguồn lực sẽ không thể tìm ra các chuyên gia đủ trình độ để kiểm toán một công ty bảo hiểm vô cùng phức tạp.
Vì vậy, thay vì chỉ hỏi vì sao công ty kiểm toán vẫn tồn tại dù thỉnh thoảng lại bị liên đới trách nhiệm trong những vụ bê bối tài chính, cũng cần hỏi là vì sao các lãnh đạo công ty liên quan đến các vụ bê bối đó vẫn có thể qua mặt hội đồng quản trị và kiểm soát nội bộ như “ăn gỏi” như vậy. Người trong cuộc mà không phát hiện công ty mình có vấn đề thì người ngoài làm sao mà biết?
Trường hợp của Wirecard cũng cảnh báo giới ngân hàng cần thận trọng với hệ thống quản trị nội bộ của mình. Nếu một nhân viên ngân hàng cấu kết với công ty nhằm xác nhận số dư tài khoản, thì công ty đó có thể đi lừa đảo rất nhiều người khác. Trách nhiệm của ngân hàng khi đó là đến đâu, hay chỉ phủi tay nói rằng đó là lỗi của nhân viên kia mà thôi?
Một hệ thống kinh tế được xây dựng trên những lời nói dối thì sớm muộn cũng sụp đổ mà thôi.
