Theo sử sách và truyền ngôn, Hà Tĩnh vốn là đất cổ Việt Thường. Lúc đầu, Kinh Dương Vương chọn đóng đô tại đây, nhưng về sau, thấy vùng châu thổ sông Hồng thuận lợi, nên đã dời đô về nơi đó. Hà Tĩnh cũng là vùng biên trấn của quốc gia Đại Việt xưa. Núi Hồng cùng với sông La là hồn cốt, biểu tượng của vùng đất này, đã từng được nhà Nguyễn khắc vào Anh Đỉnh ở Huế.
Nhà nghiên cứu văn hóa Võ Hồng Huy cho biết, Ngàn Hống xuất hiện từ kỷ đệ tứ, cách nay khoảng 1 triệu năm và có tới 7 tên gọi khác nhau, như Ngàn Hống, Núi Hồng, Rú Lớn, Rú Cao, Hương Tượng, Hồng Sơn, Hồng Lĩnh. Chiếm diện tích 30 km2, Ngàn Hống nằm trải dài trên địa bàn 3 huyện Nghi Xuân, Can Lộc và Đức Thọ của tỉnh Hà Tĩnh.
Tương truyền, Ngàn Hống có 99 ngọn như 99 con chim phượng hoàng về chầu đất tổ. Ngàn Hống không chỉ lưu danh sử sách về vẻ đẹp hùng vĩ, hài hòa giữa trời, non, nước, mà còn vì nhiều huyền thoại và truyền thuyết được sinh ra ở đây. Từng trái núi choàng vai nhau thành dãy núi như cột xương sống bao đỡ, che chở cho các dải đồng bằng rộng lớn. Linh khí núi Hồng cùng với tên tuổi của nhiều danh nhân đã tạo nên vỉa tầng văn hóa sâu dày cho cả vùng đất Hà Tĩnh.
Thuộc địa phận huyện Can Lộc, Ngàn Hống có Chùa Hương Tích được xây dựng từ thế kỷ thứ VIII và trùng tu tôn tạo ở thế kỷ thứ XIII. Nói đến Chùa Hương, người ta thường nghĩ ngay đến Chùa Hương Tích ở Hà Nội (Hà Tây trước đây), ít ai biết rằng, Chùa Hương ở Hà Nội chính là khởi phát của Chùa Hương ở Hà Tĩnh.
Tương truyền, Vua Sở Trang Vương ở Trung Quốc có nàng công chúa tên là Diệu Thiện, đẹp người, đẹp nết, nhưng bị vua cha ép gả cho một gia đình quyền quý. Không chấp nhận cuộc hôn nhân ngang trái đó, nàng đã trốn sang đất Việt Thường, tìm đến hang đá trong một ngọn núi cao nhất của dãy Hồng Lĩnh để lập am tu hành. Nhà vua cho quân lính đi tìm và đốt phá chùa, hòng đưa nàng về để gả bán. Nhờ lòng tốt của người dân, nàng trốn được. Sau này, biết tin vua cha bị bệnh nặng không thuốc gì chữa được, chỉ có một con mắt và một cánh tay của con gái làm thuốc mới chữa khỏi, nàng đã trở về tự nguyện chặt tay, móc mắt để cứu cha và cũng là cứu nạn cho chúng sinh.
Cảm động trước tấm lòng hiếu thảo của nàng, khi nàng viên tịch, Phật Tổ đã cho nàng hóa thành Phật Bà Quan Âm trăm tay ngàn mắt. Sau này, khi đã khỏi bệnh, Vua Sở Trang Vương tìm về nơi con gái đã tu hành, cho xây dựng một ngôi chùa để tưởng nhớ cô công chúa út hiếu thảo. Ngày nay, dấu tích nền ngôi chùa Trang Vương vẫn còn:
Trang Vương nền cũ tùng treo nguyệt
Thánh Mẫu am xưa đá ngậm mây
(Thơ Trần Công Soạn)
Lễ Hội chùa Hương Tích
Tư liệu lịch sử cho thấy, vào thời Lê - Trịnh, các vua Lê - chúa Trịnh phần lớn có quê ở xứ Thanh, nên các phi tần, mỹ nữ đa phần được chọn tuyển ở miền Hoan Châu. Hằng năm, các cung phi, cung nữ Thanh - Nghệ thường trẩy hội Chùa Hương trên núi Hồng Lĩnh. Mỗi lần những “người đẹp” đi xa như vậy khiến chúa Trịnh rất phân vân, do đó, chúa Trịnh đã gọi một vị hòa thượng xác định địa điểm ở miền rừng núi Hà Sơn Bình (nay là Hà Nội) để xây Chùa Hương Tích thứ hai để các “người đẹp” trẩy hội gần hơn.
Ở độ cao trên 550 m so với mặt nước biển, tọa lạc lưng chừng dãy núi Hồng Lĩnh kỳ vĩ, từ xưa, Chùa Hương đã được mệnh danh là chốn “Hoan Châu đệ nhất danh lam”. Chùa nằm yên tĩnh giữa những bóng cây cổ thụ sừng sững, lưng dựa vào những tảng đá lớn. Giống như những ngôi chùa cổ của nước ta, chùa có điện Tam Bảo, nhà Bái Đường, giếng Trời, nhà thờ Tổ và đặc biệt hơn, còn có am Diệu Thiện, am Bát Cảnh, thần Hổ Trắng, thác Giải oan, khe Quỷ Khốc…, gắn liền với những câu chuyện huyền bí được truyền lại trong dân gian.
Từ chân núi đến Chùa dài khoảng 4.000 m, có du khách đi bằng thuyền để tận hưởng ngọn gió lành trên mặt hồ Nhà Đường gợn sóng và tiếng vỗ cánh xào xạc của những đàn chim khi mặt nước bị khua động. Đi thuyền chừng 40 phút, sau đó, du khách đi bộ khoảng một cây số nữa là đến cáp treo lên Chùa. Những du khách muốn nhanh hơn, có thể đi “xe ôm” từ chân núi chạy thẳng lên đến Nhà ga cáp treo.
Còn có những người chọn cách đi bộ, vừa được chiêm ngưỡng phong cảnh hoang sơ của ngàn thông xanh mướt, hoa rừng đủ loại trong không khí huyền ảo của đất trời, vừa thả mình vào cõi Phật thanh tịnh. Đi bộ lên Chùa, phải lội qua hai đoạn suối nhỏ, tuy không khó đi, nhưng cũng dễ trơn trượt, bởi rêu phong của đá. Lên đến Chùa, du khách tiếp tục cuộc chinh phục lên đến đỉnh, với khoảng 500 bậc cấp. Nơi đây, di tích còn lại là nền Trang Vương, mà theo truyền thuyết, là nền ngôi chùa do Vua Trang Vương lập nên lần đầu tiên để thờ công chúa Diệu Thiện.
Từ trên nhìn xuống, bức tranh sơn thủy hữu tình trải rộng trước mắt. Xa xa là hồ Nhà Đường và hồ Cu Lây như những chiếc gương lớn phản chiếu mây trời và bóng núi. Phong cảnh đẹp và gió mát khiến bao mệt nhọc tan biến nơi du khách.
Để lễ hội Chùa Hương Tích thu hút đông đảo du khách
Ông Nguyễn Huy Đức, Trưởng ban quản lý Khu di tích Chùa Hương cho biết, năm 2013, Ban quản lý Chùa Hương đã đầu tư gần 1 tỷ đồng đồng để tu sửa, xây dựng cơ sở vật chất cho Chùa.
“Năm 2013, Chùa đón hơn 15 vạn lượt khách về vãn cảnh, thu phí và lệ phí hơn 1,4 tỷ đồng, thu công đức hơn 3 tỷ đồng”, ông Đức nói và cho biết, để tổ chức tốt cho mùa lễ hội năm Giáp Ngọ, Ban quản lý Khu du lịch Chùa Hương đề nghị các cấp có thẩm quyền chỉ đạo việc điều chỉnh quy hoạch chi tiết Khu du lịch Chùa Hương, tổ chức cắm mốc giao quyền quản lý đất và rừng cho Ban quản lý khai thác phục vụ hoạt động du lịch theo quyết định của UBND tỉnh.
Đặc biệt, để đảm bảo an toàn cho du khách, Ban quản lý đang tiến hành tu bổ, nâng cấp đường đi bộ, đầu tư xây dựng bãi thu gom xử lý rác, nhà vệ sinh công cộng, hệ thống ki-ốt dịch vụ…
Hai năm nay, từ khi Công ty cổ phần Đầu tư và Phát triển du lịch Hồng Lĩnh khai trương hệ thống cáp treo, bước chân du khách đỡ mỏi mệt hơn, lượng du khách tìm về đất Phật cũng nhiều hơn.
Ông Đỗ Trọng Khuyến, Giám đốc Công ty cổ phần Đầu tư và Phát triển du lịch Hồng Lĩnh cho biết: “Đến nay, Công ty đã đầu tư 150 tỷ đồng cho các hoạt động phát triển du lịch Chùa Hương. Năm 2013, lượng du khách tăng 30% so với năm 2012 và khách vãn cảnh đều vào các mùa trong năm, chứ không chỉ đi vào mùa lễ hội như trước đây. Đến thời điểm hiện tại, doanh thu ước đạt 10,74 tỷ đồng và đã đóng góp cho ngân sách 1,07 tỷ đồng thuế VAT. Chuẩn bị cho lễ hội 2014, Công ty đã đầu tư thêm 6 cabin để phục vụ du khách thập phương. Để tránh tình trạng mất trật tự, an ninh, Công ty đã ký hợp đồng với Công ty Vệ sỹ Đại An tham gia quản lý trật tự trong những ngày diễn ra lễ hội”.
Cùng với lịch sử Ngàn Hống và huyền thoại Hương Tích, sự vào cuộc tích cực của Ban Quản lý Chùa Hương, chính quyền huyện Can Lộc và hoạt động của Công ty cổ phần Đầu tư và Phát triển du lịch Hồng Lĩnh, một mùa lễ hội Chùa Hương Tích đang được mở ra, góp phần thúc đẩy du lịch văn hóa tâm linh phát triển. Danh thắng núi Hồng sẽ đón thêm nhiều du khách trong cả nước về chiêm bái và tìm hiểu khám phá vỉa tầng văn hóa, nguồn cội cha ông trên mảnh đất thiêng này.
