Từ thực tế trốn đóng bảo hiểm xã hội (BHXH) tràn lan mà không có công cụ xử lý, trong quá trình sửa đổi và ban hành các luật, các quy định để giải quyết vấn đề về nợ BHXH, trốn đóng BHXH đã được bổ sung.
Luật BHXH trao quyền thanh tra, kiểm tra, xử phạt hành chính cho cơ quan BHXH Việt Nam. Ðồng thời, giao chức năng khởi kiện cho tổ chức công đoàn, bởi đây là đại diện hợp pháp của người lao động. Bộ luật Tố tụng dân sự cũng có quy định về việc Tòa án thụ lý giải quyết những tranh chấp liên quan đến BHXH, bảo hiểm y tế (BHYT). Bộ luật Hình sự 2015 bổ sung 3 tội danh liên quan, bao gồm: Tội gian lận BHXH, bảo hiểm thất nghiệp (Ðiều 214); tội gian lận BHYT (Ðiều 215); tội trốn đóng BHXH, BHYT, bảo hiểm thất nghiệp cho người lao động (Ðiều 216).
Theo ông Ðào Việt Ánh, Phó tổng giám đốc BHXH Việt Nam, thực hiện chức năng thanh tra, kiểm tra theo Luật BHXH, BHXH Việt Nam đã thu hồi được trên 50% các khoản nợ BHXH được thanh tra, kiểm tra. Chẳng hạn, tính đến hết tháng 6/2019, BHXH đã thu hồi được 835 tỷ đồng trong 1.307 tỷ đồng nợ BHXH được thanh tra, kiểm tra.
Các cơ quan BHXH đã chuyển gần 100 vụ vi phạm sang cơ quan điều tra, nhưng vẫn chưa xử lý hình sự được vụ nào.
Tuy nhiên, đối với vấn đề khởi kiện dân sự và xử lý hình sự, quá trình thực thi còn nhiều vướng mắc. Ðối với việc khởi kiện dân sự, các tòa án gần như chưa thụ lý đơn nào. Ðối với việc xử lý hình sự, ông Ánh cho biết: “Các cơ quan BHXH đã chuyển khoảng 100 hồ sơ sang cơ quan điều tra và vẫn đang trong giai đoạn xem xét. Chỉ có 2 vụ việc được điều tra, truy tố xét xử nhưng dưới những tội danh khác, không thuộc nhóm tội danh liên quan BHXH, BHYT”.
Còn theo ông Chu Thành Quang, Vụ trưởng Vụ Pháp chế và quản lý khoa học thuộc Tòa án nhân dân Tối cao, Tòa án nhiều lần bị chất vấn vì sao không thụ lý các vụ kiện đòi BHXH.
“Vấn đề ở đây không phải là ai được quyền khởi kiện, mà bản chất ở đây không phải là chuyện kiện dân sự”, ông Quang nhấn mạnh.
Theo Luật BHXH, nợ BHXH, trốn đóng BHXH là hành vi sai phạm, hành vi bị nghiêm cấm. Vụ kiện dân sự thì có đúng, có sai và tòa án là cơ quan phán quyết, nếu đúng thì tòa buộc doanh nghiệp phải trả, nếu sai thì tòa bác đơn. Còn đã là vi phạm thì không thể đưa sang tòa án xử xem đúng hay sai, mà chỉ là vi phạm đến mức nào. Ðây là lý do khiến việc kiện dân sự vướng mắc thời gian qua. Gần đây nhất, Hội đồng Thẩm phán tối cao đã ban hành Nghị quyết 05/2019/NQ-HÐTP hướng dẫn áp dụng Ðiều 214, Ðiều 215, Ðiều 216 Bộ luật Hình sự.
Theo ông Quang, Nghị quyết 05 góp phần tạo ra hành lang pháp lý thống nhất trong việc xử lý các trường hợp vi phạm về BHXH, BHYT. Trước hết, xác định hành vi trốn đóng, gian lận BHXH, BHYT là hành vi vi phạm pháp luật. Ở mức độ nhẹ, hành vi này được xử lý hành chính. Cơ quan thanh tra BHXH, Tổng giám đốc BHXH có thẩm quyền xử phạt hành chính.
Khi các hành vi này ở mức độ nghiêm trọng, sẽ xử lý hình sự. Khởi điểm xử lý hình sự là hành vi chiếm đoạt tiền BHXH, BHYT từ 10 triệu đồng trở lên; trốn đóng bảo hiểm từ 6 tháng trở lên và trốn đóng số tiền từ 50 triệu động trở lên/trốn đóng bảo hiểm cho từ 10 lao động trở lên.
Nghị quyết 05 xác định, với quan điểm không hồi tố, các hành vi trốn đóng trước 0h ngày 1/1/2018 (thời điểm Bộ luật Hình sự 2015 có hiệu lực) không xử lý về hình sự, mà chỉ xử phạt hành chính. Bên cạnh đó, trường hợp doanh nghiệp vi phạm pháp luật về BHXH gây thiệt hại cho cơ quan BHXH, cho người lao động, thì bên bị thiệt hại được quyền khởi kiện vụ án dân sự, được xếp vào loại bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng.
Ông Quang cho biết thêm: “Trường hợp vi phạm đã bị khởi tố, điều tra xét xử thì vấn đề bồi thường thiệt hại sẽ được tòa án giải quyết luôn trong vụ án hình sự. Người bị thiệt hại gồm cơ quan BHXH, người lao động có thể yêu cầu bồi thường thiệt hại để Tòa án xem xét. Trường hợp vi phạm chỉ xử lý hành chính thì người bị thiệt hại có quyền khởi kiện đòi bồi thường”.
Ông Ánh đánh giá, Nghị quyết 05 đã tháo gỡ cơ bản 4 vướng mắc, bao gồm nhiều tình tiết, hành vi vi phạm chưa được hướng dẫn cụ thể, tư cách tham gia quá trình tố tụng của BHXH, xử lý như thế nào đối với vi phạm xảy ra trước 0h ngày 1/1/2018 (thời điểm Bộ luật Hình sự 2015 có hiệu lực), quy trình trình tự thủ tục hồ sơ chuyển sang cơ quan điều tra.
Tuy nhiên, ông Ánh cũng nhìn nhận vấn đề xử lý pháp nhân chiếm dụng quỹ BHXH, BHYT vẫn còn mới. Gần đây, tòa án có xét xử một số vụ án liên quan, chẳng hạn vụ việc 8 bị cáo là cán bộ của Bệnh viện đa khoa tỉnh Hòa Bình đã lập khống bệnh án để lấy thuốc và vật tư y tế đem bán.
Ðược biết, ngoài quy định trách nhiệm cá nhân, Ðiều 214 Bộ luật Hình sự còn quy định trách nhiệm hình sự của pháp nhân thương mại phạm tội trốn đóng bảo hiểm thì bị phạt tiền từ 200 triệu đồng cho tới 3 tỷ đồng tùy tính chất, mức độ vi phạm.
