Một trong những lý do chính khiến người tiêu dùng Trung Quốc có xu hướng tiết kiệm nhiều hơn và chi tiêu ít đi, và là lý do vì sao Chính phủ Trung Quốc khó có thể thay đổi hành vi này, xuất phát từ thị trường chứng khoán của nước này.
Ngay cả sau đợt tăng điểm gần đây, các chỉ số chứng khoán Trung Quốc mới chỉ quay lại mức từng ghi nhận sau cú vỡ bong bóng cách đây hơn một thập kỷ. Thay vì thúc đẩy chi tiêu, khả năng sinh lời thấp trên thị trường chứng khoán khiến người dân ưu tiên phương án gửi tiết kiệm. Một khoản đầu tư 10.000 USD vào chỉ số S&P 500 của Mỹ cách đây 10 năm hiện đã tăng hơn gấp ba, trong khi cùng số tiền đó đầu tư vào chỉ số CSI 300 của Trung Quốc chỉ mang lại thêm khoảng 3.000 USD.
Theo các chuyên gia theo dõi thị trường lâu năm, gốc rễ của vấn đề mang tính cơ cấu. Thị trường chứng khoán Trung Quốc ra đời cách đây 35 năm với mục tiêu chính là giúp doanh nghiệp nhà nước huy động nguồn tiết kiệm trong dân để xây dựng cơ sở hạ tầng như đường sá, cảng biển và nhà máy, thay vì tạo kênh sinh lợi cho nhà đầu tư. Chính định hướng này đã để lại nhiều hệ lụy, từ tình trạng dư cung cổ phiếu đến những hoạt động thiếu minh bạch sau niêm yết, tiếp tục tạo gánh nặng cho thị trường trị giá 11.000 tỷ USD.
Các lãnh đạo Trung Quốc đang chịu áp lực phải cải tổ. Giới lãnh đạo Trung Quốc đang kỳ vọng tiêu dùng nội địa phục hồi để đạt mục tiêu tăng trưởng 5%, trong bối cảnh cuộc chiến thuế quan với Mỹ còn nhiều bất định vì thâm hụt thương mại giữa hai quốc gia vẫn lớn. Đồng thời, Trung Quốc cũng muốn duy trì vai trò huy động vốn của thị trường chứng khoán, khi quốc gia này cần nguồn tài chính khổng lồ để nuôi dưỡng các doanh nghiệp then chốt cho cuộc đua công nghệ, dù lợi nhuận mang lại vẫn còn nhiều hoài nghi.
“Thị trường vốn Trung Quốc từ lâu là thiên đường của giới tài chính và địa ngục cho nhà đầu tư, dù chủ tịch mới của Ủy ban Chứng khoán đã có một số cải cách”, ông Lưu Ký Bằng - chuyên gia về chứng khoán, đang giảng dạy tại Đại học Khoa học Chính trị và Luật Trung Quốc - nhận định. “Cơ quan quản lý và sở giao dịch luôn có xu hướng, dù ý thức hay vô thức, nghiêng về bên huy động vốn”.
Diễn biến thị trường chứng khoán Trung Quốc trong năm nay tiếp tục cho thấy nhiều hạn chế. Chỉ số CSI 300 mới tăng chưa tới 7% dù làn sóng phát triển trí tuệ nhân tạo đang lan rộng, mức tăng này thấp hơn nhiều so với các chỉ số tại Mỹ và châu Âu. Thị trường chứng khoán kém hiệu quả và triển vọng kinh tế bất định đã góp phần lý giải vì sao tỷ lệ tiết kiệm hộ gia đình của Trung Quốc duy trì ở mức cao bất thường, lên tới 35% thu nhập khả dụng.
Ông Chen Long, một chuyên gia quản lý tài sản, đã lên mạng xã hội Xiaohongshu cảnh báo về rủi ro chạy theo đợt tăng giá. “Nhiều người nghĩ rằng họ có thể kiếm tiền, nhưng phần lớn cuối cùng lại nghèo đi”, ông nói. Theo ông, các doanh nghiệp nhà nước chủ yếu phục vụ chính phủ thay vì cổ đông, trong khi nhiều doanh nhân tư nhân cũng ít coi trọng nhà đầu tư nhỏ lẻ.
Trong bối cảnh thị trường bất động sản lao dốc và mạng lưới an sinh xã hội phân mảnh làm gia tăng cảm giác bất an, lãnh đạo Trung Quốc ngày càng nhận thức rõ tầm quan trọng của chứng khoán như công cụ sinh lời.
Tại cuộc họp tháng 12, Bộ Chính trị Đảng Cộng sản Trung Quốc cam kết “ổn định thị trường nhà đất và chứng khoán”, một động thái hiếm hoi thể hiện sự ủng hộ ở cấp cao đối với thị trường chứng khoán. Trước đó vào tháng 7, cơ quan này cũng kêu gọi “tăng sức hấp dẫn và tính bao trùm của thị trường vốn trong nước”.
Theo ông Hao Hong, Giám đốc đầu tư tại Lotus Asset Management Ltd., không có giải pháp nhanh chóng nào để củng cố niềm tin của hộ gia đình ngoài việc thị trường chứng khoán phục hồi. “Đây là chủ đề mà chúng tôi, các nhà kinh tế, đã bàn thảo trong những cuộc họp kín ở Bắc Kinh”, ông nói.
Tình trạng trì trệ của thị trường chứng khoán phần nào bắt nguồn từ những vấn đề tích tụ hàng thập kỷ.
“Các sở giao dịch tuân thủ chỉ đạo của chính phủ trong việc tăng cường huy động vốn cho doanh nghiệp”, ông Lian Ping, Chủ tịch Diễn đàn Kinh tế trưởng Trung Quốc, nhận định. “Tuy nhiên, khi nói đến bảo vệ quyền lợi nhà đầu tư, hầu như không có tổ chức nào thực sự có động lực để làm”.
Trung Quốc từng trở thành thị trường IPO lớn nhất thế giới năm 2022 nhờ làn sóng niêm yết bùng nổ. Tuy nhiên, sự thiếu vắng cơ chế bảo vệ cổ đông cùng giám sát lỏng lẻo đối với gian lận IPO đã dẫn đến nhiều cú lao dốc giá cổ phiếu và hủy niêm yết mà nhà đầu tư nhỏ gọi là “giẫm phải bãi mìn”.
Điển hình là trường hợp công ty công nghệ Beijing Zuojiang, niêm yết năm 2019. Năm 2023, công ty tuyên bố sản phẩm của mình được mô phỏng theo chip BlueField-2 DPU của Nvidia. Nhưng đến tháng 1 năm sau, doanh nghiệp cảnh báo có nguy cơ bị hủy niêm yết do bị điều tra vì vi phạm công bố thông tin, và sau đó bị loại khỏi sàn giao dịch Thâm Quyến. Trong bối cảnh đó, Ủy ban Chứng khoán Trung Quốc không đưa ra bất cứ phản hồi nào khi được yêu cầu bình luận.
"Những năm gần đây, chính quyền Trung Quốc đã tăng cường sàng lọc các thương vụ IPO kém chất lượng, siết chặt kiểm soát gian lận tài chính, đồng thời hạn chế hoạt động phát hành thêm cổ phiếu và bán ra từ các cổ đông lớn. Bên cạnh đó, chính phủ cũng thúc đẩy các doanh nghiệp niêm yết gia tăng tỷ lệ chia lợi nhuận cho nhà đầu tư".
Theo truyền thông nhà nước Trung Quốc, các công ty niêm yết tại Thượng Hải và Thâm Quyến đã chi tổng cộng 2,4 nghìn tỷ nhân dân tệ (334 tỷ USD) cổ tức tiền mặt trong năm 2024, tăng 9% so với năm trước. Trong khi đó, số lượng IPO giảm xuống còn gần một phần ba so với năm 2023.
“Các quy định và yêu cầu sau IPO đã trở nên nghiêm ngặt hơn, từ độ tin cậy, tính minh bạch đến nghĩa vụ công bố thông tin”, ông Ding Wenjie, chiến lược gia đầu tư tại China Asset Management Co., nhận định.
Tuy nhiên, những cải cách đó vẫn chưa đủ để biến thị trường chứng khoán thành nơi đặt lợi ích của nhà đầu tư lên hàng đầu. Ngay cả khi hoạt động mua lại cổ phiếu gia tăng, các doanh nghiệp thuộc chỉ số CSI 300 trong năm 2024 cũng chỉ chi khoảng 0,2% giá trị vốn hóa cho việc này, thấp hơn rất nhiều so với mức gần 2% của các công ty trong chỉ số S&P 500, theo tính toán của Bloomberg.
Chính sách gần đây nhằm thu hút thêm các công ty công nghệ lên sàn cũng khiến một số nhà đầu tư lo ngại. Cơ quan quản lý nối lại việc chấp thuận niêm yết cho các doanh nghiệp chưa có lợi nhuận trên sàn STAR, được mệnh danh là Nasdaq của Trung Quốc, và lần đầu tiên cho phép hình thức này trên sàn ChiNext tại Thâm Quyến, vốn dành cho doanh nghiệp tăng trưởng. Số lượng IPO từ đầu năm đến nay tăng gần 30% so với cùng kỳ 2024.
Đây là bước đi tất yếu để huy động vốn cho các công ty then chốt trong công cuộc cạnh tranh công nghệ với Mỹ về AI, chất bán dẫn và robot. Nhưng điều này cũng cho thấy chính quyền có thể lại đặt nhu cầu vốn lên trên lợi ích của nhà đầu tư. “Đẩy nhanh niêm yết mà không xử lý gốc rễ vấn đề uy tín doanh nghiệp sẽ chỉ làm tăng số lượng mà không khôi phục được niềm tin”, bà Hebe Chen, chuyên gia phân tích tại Vantage Markets ở Melbourne, cảnh báo.
Theo một nguồn tin, quan chức sở giao dịch thậm chí đã chủ động làm việc với các ngân hàng đầu tư và khuyến khích doanh nghiệp nộp hồ sơ IPO. Một số công ty công nghệ chất lượng cao có thể được hưởng “kênh xanh”, cơ chế rút ngắn quy trình thẩm định và phê duyệt.
“Khung quản lý hiện nay vẫn chưa đủ để phát huy tối đa tiềm năng của những công ty này”, ông Dong Chen, chiến lược gia trưởng châu Á tại Pictet Wealth Management, cho biết. Theo ông, cần cải thiện toàn diện môi trường thể chế để “tạo ra động lực đúng đắn” giúp doanh nghiệp mang lại giá trị thực sự cho cổ đông.
