Đây là bức tranh đáng lo ngại về diễn biến thu chi ngân sách và tình trạng nợ công mà Viện Quản lý Kinh tế Trung ương (CIEM) đưa ra tại Báo cáo Kinh tế vĩ mô quý III vừa công bố.
Theo số liệu báo cáo của CIEM về tình hình thu ngân sách, trong quý III/2015, thu trong nước đạt 176,1 nghìn tỷ đồng, chiếm 74,4% tổng thu ngân sách nhà nước (NSNN). Tính chung 9 tháng đầu năm, thu trong nước đóng góp 73,8% vào tổng thu NSNN; thu từ xuất nhập khẩu chiếm 18,1%, giảm 10,8% so với cùng kỳ 2014. Trong khi đó, chi NSNN ước đạt 258,1 nghìn tỷ đồng trong quý III, bằng 23,9% dự toán, tăng 4,8% so với quý I song giảm 4,5% so với quý II. Chi NSNN tăng có phần chậm lại là do định hướng tiết kiệm chi; chi trả nợ gốc và hạn chế về nguồn lực khiến một số khoản mục chi giải ngân chậm.
Về phát hành trái phiếu chính phủ (TPCP), quý III, giá trị phát hành TPCP đạt gần 21,5 nghìn tỷ đồng, tăng 13,1% so với quý II, nhưng giảm hơn 60% so với cùng kỳ 2014. Lãi suất trúng thầu TPCP ở trong vùng 6,39 - 6,60%/năm, tăng nhẹ so với quý II.
Theo CIEM, giống như quý II, hoạt động phát hành TPCP bị hạn chế trong quý III do trái phiếu kỳ hạn 5 năm trở lên bị hạn chế phát hành; Ngân hàng Nhà nước (NHNN) chưa nới lỏng điều kiện cho các ngân hàng thương mại tăng mua TPCP. Trong khi đó, các biện pháp hiện có nhằm huy động nguồn lực cho chi NSNN ít nhiều đều có hạn chế.
“Phát hành TPCP ngoại tệ ở trong nước có thể ảnh hưởng đến hoạt động của thị trường ngoại tệ, ở cả thời điểm phát hành, giải ngân và đáo hạn. Khoản vay ngắn hạn 30.000 tỷ đồng từ NHNN giúp giảm áp lực trong quý III, song có thể dồn thêm căng thẳng cho NSNN vào quý IV, nhất là trước thời điểm hoàn trả. Bản thân các hoạt động vay cũng mang tính tình thế vì nợ công đã gần chạm ngưỡng tối đa cho phép. Tăng thu NSNN khó giúp giải quyết tình trạng căng thẳng NSNN, thậm chí còn ảnh hưởng bất lợi đến đà phục hồi tăng trưởng của nền kinh tế”, ông Nguyễn Anh Dương, Phó trưởng ban Ban Kinh tế vĩ mô - CIEM phân tích.
Báo cáo của CIEM cũng chỉ ra rằng, câu chuyện tài khóa và áp lực nợ công, bội chi ngân sách vẫn là bài toán nan giải khiến cơ quan nhà nước luôn ở trong tình trạng “loay hoay” từ đầu năm tới nay. Số liệu về tình hình nợ công được công bố cho thấy, tính đến nay, tổng nợ công đã vượt hơn 92,618 tỷ USD, với mức bình quân đầu người là 1.016,72 USD. Áp lực nợ công tăng cao khi một lượng lớn trái phiếu sẽ đáo hạn vào tháng 12/2015 nhưng đến nay vẫn chưa có kế hoạch trả nợ rõ ràng. Trong khi đó, vấn đề kỷ luật NSNN vẫn chưa được áp dụng triệt để và quyết liệt, mà theo đánh giá của CIEM, nguyên nhân sâu xa là do sự lỏng lẻo trong công tác quản lý ngân sách.
“Mặc dù thời gian qua nhắc nhiều đến việc giảm chi nhưng vẫn có nhiều dự án đầu tư công mới, trong đó không ít dự án hiệu quả kinh tế thấp, có thể làm tăng áp lực trả nợ trong thời gian tới”, ông Dương nói.
Một vấn đề cũng rất đáng lo ngại được ông Nguyễn Đình Cung, Viện trưởng CIEM đưa ra là tình trạng bội chi ngân sách, không chỉ do tăng chi thường xuyên, mà còn không còn phần dành cho đầu tư phát triển. Theo ông Cung, như vậy là đang vi phạm nguyên tắc trong đầu tư phát triển.
Đồng quan điểm, ông Lê Xuân Bá, nguyên Viện trưởng CIEM cho rằng, hiện Việt Nam không chỉ ở trong cảnh làm ra đồng nào tiêu hết đồng đó, mà còn tiêu hết cả tiền vay, không có phần để dành cho đầu tư phát triển. Nếu tình trạng này tiếp tục kéo dài sẽ hết sức nguy hiểm, mà hệ lụy có thể dẫn đến việc tận thu doanh nghiệp, khiến doanh nghiệp không còn nguồn lực để duy trì và phát triển.
Trước tình trạng này, CIEM đã đưa ra một số kiến nghị về chính sách tài khóa nhằm cân bằng áp lực thu chi, trong đó đặc biệt nhấn mạnh việc cần nghiêm túc và thực chất hơn yêu cầu tiết kiệm chi NSNN, cắt giảm các hoạt động đầu tư công trong quý IV và các năm tiếp theo. Đồng thời đẩy nhanh giải ngân vốn đầu tư từ nguồn TPCP nhằm tăng hiệu quả đầu tư, giảm chi phí vốn cho NSNN. Cũng theo đề xuất của CIEM, chính sách tài khóa cần phối hợp tích cực hơn với chính sách tiền tệ để hạn chế tác động bất lợi khi hoàn trả 30.000 tỷ đồng đã vay từ NHNN.
Đối với thu, CIEM cho rằng, nên duy trì tốc độ thu ngân sách trong quý IV bằng với tiến độ dự toán, tránh lạm thu, thu trước hoặc bổ sung các loại thuế, phí thiếu tính giải trình hợp lý - dù có áp lực bảo đảm thực hiện thu NSNN theo dự toán năm 2015. Bên cạnh đó, cần cân nhắc việc khống chế trần thâm hụt NSNN ở mức 4 - 4,5% GDP trong thời gian tới (ít nhất đến năm 2020).
